Ovaj tekst je preuzet sa sajta http://www.dusanov-zakonik.com/

 

Radoman Stanković

O Dušanovom zakoniku

Političke prilike na Balkanu uoči Dušanovog dolaska na presto bile su dosta složene. Moćna Vizantija počinje da opada, a mladi srpski kralj Stefan Dušan, sin Stefana Dečanskog, krunišući se 1331. godine imao je za cilj da oslabljenu  Vizantiju zameni moćnim srpsko-grčkim carstvom. Neposredno po dolasku na presto, Dušan širi svoju teritoriju, tako da se ubrzo srpska država proširila od Dunava do Korintskog zaliva i od Jadranskog do Jegejskog mora. Tako je Srbija, osvajajući veliko prostranstvo, bila pod jakim uticajem Vizantijskog carstva. Grčki jezik postaje službeni uporedo sa srpskim. I sam car Dušan pisao je povelje na grčkom jeziku i potpisivao na grčkom. Time je hteo da iskaže poštovanje prema vizantijskom pravnom redu osveštanom autoritetom pravoslavne crkve i hiljadugodišnjeg velikog carstva. Iz  istih razloga se i Dušanov polubrat Simeon osećao mnogo više Grkom nego Srbinom, a Jovan Asen Komnen, brat njegove žene, potpisivao se grčkim jezikom na svojim srpskim poveljama. (1) Uticaj Vizantije bio je prisutan i u umetnosti. Posle dolaska Srba u makedonske krajeve, vizantijski stil se osetio i u srpskoj arhitekturi (Bogorodica Ljeviška u Prizrenu i Gračanica na Kosovu) potiskujući postepeno “rašku  školu”. Tako je vizantijski stil epohe Paleologa preovladao u srpskom građevinarstvu. (2)

Još od Rimske imperije jedna od najvećih carskih dužnosti bila je zakonodavna. Kodofikatorski rad cara Dušana trebalo je da bude, između ostalog, potvrda njegovog prava na carsku krunu i moć carevine (3). Dakle, razlozi za donošenje Zakonika bili su, pre svega, pravni i politički jer “u 14. veku car Stefan Dušan bio je, možda, najmoćniji vladalac u Evropi; izgledalo je nesumnjivo da je Carigrad na domaku njegove ruke”(4).

Proglašenjem za cara Srba i Grka, Dušan je pokazao pretenziju na legitimno vladanje podanicima Vizantijskog carstva. Stoga su se vizantijski zakoni kao i kanoni vizantijske crkve koristili kao svoji. Tako je vizantijsko pravo ugrađeno u temelje čitavog sistema srednjevekovnog srpskog prava.

Rad na Zakoniku  je sigurno započet nekoliko godina ranije, pre njegovog zvaničnog proglašenja na Saboru u Skoplju 1349. godine. Za pisanje Zakonika neophodno je bilo poznavanje vizantijskog prava, srpskih pisanih pravnih  izvora, srpskog običajnog prava, kao i prilika u zemlji, dakle Zakonik je morao  odgovarati tadašnjem razvitku pravne svesti. Pet godina kasnije (1354) Dušanov zakonik je dopunjen novim odredbama.

Pored pravnih običaja i domaćih pisanih pravnih izvora, u Srbiji je već početkom 13. veka korišćen prvi pisani pravni izvor vizantijskog porekla. Sveti Sava je posle proglašenja autokefalnosti srpske pravoslavne crkve 1219. godine izdao Nomokanon patrijarha Fotija. U Nomokanonu Sv. Save najvažnije mesto su zauzimala crkvena pravila (kanoni), ali i ceo Prohiron i deo Justinijanovog zakona. Ovo delo Sv. Save je i u Dušanovo vreme zauzimalo ugledni položaj u srpskom pravnom sistemu. U to vreme u Vizantiji se javljaju i novi pravni zbornici. Sintagma Matije Vlastara, solunskog monaha i kanoniste, pisana na grčkom jeziku 1335. godine. Osnove ovog zbornika čine tumačenja Jovana Zonare sa početa 12. veka i Teodora Valsamona, 1169-1177. god. Pošto se Sintagma direktno suprotstavljala interesima Srpskog carstva, ona u izvornom obliku ne ulazi u Dušanov zakonik, već njena redakcija poznata u nauci kao Skraćena sintagma, pored Justinijanovog zakonika koji je predstavljao kompilaciju vizantijskih svetovnih zakona (Vasilik, Prohiron i Ekloga).

Dušanov zakonik nastaje u vreme potpuno razvijenih feudalnih odnosa i izdiferenciranih klasnih obeležja. Srbija je već u to vreme prevazišla pravne običaje, postojeće pojedinačne pisane zakonske propise domaćeg i vizantijskog porekla i Nomokanon. Rešenje je nađeno u širem kodifikaorskom radu čiji je najvažniji rezultat Dušanov zakonik.

Posebnu pažnju predstavlja prvi deo Zakonika iz 1349. godine sa 135 članova. Dopunjen je 1354. od 136. člana do kraja, kako bi se zakonskim putem normirao što veći broj društvenih odnosa. U prvoj grupi sistematizovanih članova nalaze se odredbe o crkvi. Crkva je imala niz povlastica i kao verska institucija i kao najveći feudalac u Srbiji. Država štiti crkvu u svakom poledu, a crkva svojim uticajem na religioznog srednjevekovnog čoveka osigurava poslušnost državnoj vlasti kojoj pripisuje božansko poreklo. Ovakav odnos crkve i države potiče iz Vizantije i ostao je nepromenjen sve do propasti srpske države.

Zakonikom se regulišu osnovni staleški odnosi i određuje karakter državnog i društvenog uređenja, tako da bi se mogao nazvati i “ustavom” srednjevekovne Srbije. Prava i obaveze vlastele i seljaka čine sadržinu druge, veće grupe članova. Položaj vladara u odnosu na vlastelu, položaj crkvene i svetovne vlastele u odnosu na ostalo stanovništvo, njihova prava i dužnosti, kao i oblici feudalne svojine, čine značajan deo Zakonika.

Najviša vlast u feudalnoj Srbiji prve polovine 14. veka pripadala je vladaru. On je, ipak, nije vršio samostalno, već uz pomoć državnog sabora. Zakonodavna vlast vladara, koji je bio na čelu snažne centralizovane države, došla je do izražaja u donošenju Zakonika.

Sabori o kojima ima najviše pomena u zakonodavnim spomenicima za vladavine cara Dušana, jesu stare ustanove, a u pravnim izvorima pominju se još od kraja 12. veka. Sabor se sastojao od sveštenstva, vlastele, vladara i njegove porodice. To nije bilo narodno predstavništvo, već skup privilegovanih staleža sa vladarom na čelu (5). Vlastela je bila moćni povlašćeni stalež u Srbiji čija se moć zasnivala na njenim zemljišnim posedima, za razliku od sebra – nepovlašćenog zavisnog stanovništva (meropsi, Vlasi, robovi i jedan deo seoskih popova).

Odredbe iz oblasti građanskog prava su u Zakoniku malobrojne: stvarno, obligaciono, bračno i nasledno pravo.

Veliki deo Dušanovog zakonika je posvećen krivičnom pravu gde se uvodi i novi termin za krivicu – “sagrešenije”. To je podrazumevalo prekršaj neke državne norme ili moralne zapovesti, što je, po vizantijskim shvatanjima, istovremeno upereno i protiv božanskog zakona. Kazne su bile vrlo surove, a Dušanov zakonik je preuzeo iz vizantijskog prava sve vrste sakaćenja osim kastracije.

Organizacija sudstva u feudalnoj Srbiji nije bila jedinstvena. Postojalo je nekoliko vrsta sudova čija je nadležnost bila  podeljena po kategorijama stanovništva i vrstama krivičnih dela (crkveni, vlastelinski, državni). Crkveni sud je sudio pripadnicima klera za sve sporove i sva krivična dela. O postojanju vlastelinskih sudova u Dušanovom zakoniku  nema direktnih podataka, ali iz nekih članova može se zaključiti da su postojali. Dušanovim zakonikom su ustanovljeni državni sudovi koji su bili nadležni da sude sve sporove svetovne vlastele, kao i njihova krivična dela.

Osim držvnih sudova po oblastima, postojao je i sud na samom carevom dvoru koji je sudio vlasteli koja je živela na dvoru. Pretpostavlja se da su postojali i rudarski sudovi koji su sudili rudarima – Sasima.

Zakonik cara Stefana Dušana koji je donešen na dva zakonodavna sabora, 1349. i 1354. godine, nije sačuvan u originalu. Do danas je sačuvan u 25 pronađenih rukopisa (prepisa) nastalih u razdoblju od 14. do 19. veka. Još nisu evidentirani svi pronađeni rukopisi iz 19. i 20. veka. Svaki od tih rukopisa odlikuje se i svojim posebnim redakcijskim karakteristikama. Uporedna proučavanja, odnosno naučna istoriografija pronađenih rukopisa Dušanovog zakonika počinje sa Pavelom Jozefom Šafarikom, poznatim slavistom prve polovine 19. veka. Šafarik počinje sa uporednim proučavanjem Tekelijinog, Rakovačkog i Hodoškog rukopisa već 1831. godine u Bečkom književnom godišnjaku (6). Dušnov zakonik prvi put je objavljen 1795. godine po tekstu jednog od prepisa mlađe grupe, po tzv. Tekelijinom rukopisu iz 18. veka u četvrtoj knjizi  Istorije slovenskih naroda Jovana Rajića (7). Rakovački (Novosadski) rukopis pojavljuje se 1828. god u izdanju Đ. Magaraševića, a 1831. Šafarik je došao i do Hodoškog rukopisa. Posle Šafarika nekoliko istaknutih slovenskih naučnika nastavljaju naučno proučavanje Dušanovog zakonika: V.A. Maćejevski, A.F. Kuharski, T.T. Zigelj, D.T. Florinski, S. Novaković, A. Solovjev, N. Radojčić, V. Bogišić, Đ. Magarašević, J. Đorđević, V. Mošin i dr. Danas literatura o Dušanovom zakoniku broji oko osam stotina bibliografskih jedinica.

Odmah posle objavljivanja u Rajićevoj istoriji, Dušanov  zakonik je doživeo i prve prevode na strane jezike, najpre na nemački i francuski (8). Godine 1870. Stojan Novaković objavljuje Prizrenski rukopis, drugi potpuni tekst dotad ponuđen naučnoj javnosti, a dopunjen je sa nekoliko članova Beogradskog (Rudničkog) rukopisa. (9) Taj isti rukopis kasnije priređuje i Teodor Zigelj po izvanrednom prepisu V.I. Lamanskog (10). Uskoro zatim pojavilo se i jedno novo, veoma značajno izdanje Dušanovog zakonika koje je priredio H. Jireček.

Za vreme od preko devedeset godina otkako je Zakonik prvi put objavljen u Rajićevoj Istoriji, bila su objavljena samo četiri rukopisa u njihovom integralnom obliku: Tekelijin, Rakovački, Hodoški i Prizrenski rukopis. Veliki doprinos objavljivanju Dušanovog zakonika i analiziranju njegovih rukopisa dao je osamdesetih godina prošlog veka T.D. Florinski svojom iscrpnom studijom  o zakonodavnoj delatnosti cara Stefana Dušana i posebno objavljivanjem tekstova nekoliko rukopisa Dušanova zakonika (11). Florinski je u prilogu svoje studije objavio integralne tekstove četiri rukopisa – Struškog, Atonskog, Ravaničkog i Sofijskog. U raznim poglavljima svoje studije doneo je novije i šire opise svih sedamnaest rukopisa Dušanovog zakonika do kojih je došao, gde je mestimično izvršio upoređenje njihovih redakcijskih varijanti. Time je upoznao nauku sa sadržajem i karakterom neobjavljenih rukopisa – Bistričkog, Šišatovačkog i Beogradskog.

Stojan Novaković, posle neuspeha sa svojim prvim izdanjem, krajem prošlog veka priređuje novo izdanje Zakonika po tekstu Prizrenskog rukopisa, dodajući nekoliko članova iz Atonskog, Bistričkog i Rakovačkog rukopisa, poštujući njegov autentični raspored članova (12). U ovom izdanju  Novaković daje prevod teksta na savremeni srpski jezik. U uvodnoj studiji autor je opisao i 22 rukopisa Dušanovog zakonika. Ovo drugo izdanje poslužilo je kao osnova mnogim novim izdanjima i prevodima na strane jezike i kao osnovno izdanje za naučnu  interpretaciju u istorijsko-pravnoj nauci.

Uoči Drugog svetskog rata pojavljuje se A. Solovjev sa izdanjem Grbaljskog rukopisa Dušanovog zakonika.(13) Tako naučna javnost dobija prvi put tekst jedne od crnogorsko-primorskih redakcijskih verzija Dušanovog zakonika. Posle Drugog svetskog rata V. Mošin objavljyje tri nova prepisa: Studenički, Zagrebački i Bogšićev rukopis. (14) Time je, u osnovi, bila kompletirana primorska grupa rukopisa Dušanovog zakonika.

Veoma je važan doprinos Nikole Radojčića na tekstološkim i bibliografskim pitanjima rukopisa Dušanovog Zakonika (15); prvi je u nauci objavio fototipska izdanja potpunih tekstova Prizrenskog i Struškog prepisa.(16)

Danas su poznati sledeći prepisi Dušanovog zakonika: Struški iz 1395. god. (Držvna biblioteka, Moskva, br. 29 M 1732); Atonski oko 1418. god (Državna biblioteka, Moskva, br. 28 M 1708);  Hilandarski  iz prve trećine 15. veka (Biblioteka manastira Hilandara,  br. 300); Studenički  iz 1426/36. god. (Zagreb, JAZU, br. 4(rimski) d 114); Bistrički iz 1444/54. god. (Državni istorijski muzej, Moskva, br. 151); Baranjski  iz 1479/99. god. (Univerzitetska biblioteka, Beograd, br. 39); Prizrenski    iz 1515/25.god.  (Narodna biblioteka Srbije, Beograd,  br. 688); Hodoški oko 1440.god. (Narodni muzej, Šafarikova zbirka, Prag, br. 9 (rimski) F 10);  Ravanički, polovina 17. v. (Narodni muzej, Prag br. 9(rimski) H 7); Sofijski, polovina 17. v. (Narodna biblioteka Sv. Kiril i Metodij, Sofija, br. 239) Rakovački iz 1700. god (Narodni muzej, Prag, br. 9(rimski) d. 2); Borđoški iz 17 v. (Biblioteka Matice Srpske, Novi Sad, br. 176); Tekelijin  iz 17. veka (Biblioteka Matice Srpske, Novi Sad, br. 352); Stratimirovićev s kraja 17. ili početka 18. v. (Biblioteka Matice srpske, Novi Sad, br. 352); Koviljski iz 1726. god. (Biblioteka Matice Srpske, Novi Sad, br. 353, A 21); Zagrebački (Paštrovski) iz sredine 18. v. (JAZU, Zagreb, br. 3(rimski) a 28); Patrijaršijski (Karlovački) iz 18.v. (Patrijaršijska biblioteka, Beograd, br. 42); Karlovački iz 1764. god. (Narodna biblioteka Srbije, br. 42); Grbaljski, prepisan posle 1772. god. (Narodni muzej, Vršac), Jagićev iz sredine 19. v. (Biblioteka Jagićevog seminara, Beograd, J. 1602);  Bogišićev iz polovine 19. v. (Bogišićeva  bilioteka, Cavtat); Popinački  iz 1784/85. god. (Biblioteka Matice srpske, Novi Sad, br. 352, A 22).  Pored ova 24 prepisa postojao je i Rudnički (Beogradski) rukopis iz 17. v. koji je izgoreo u Narodnoj biblioteci u Beogradu prilikom bombardovanja 6. aprila 1941. godine.

Svaki od ovih rukopisa predstavlja redakcijsku verziju svoje vrste, sa svojim sadržajno-pravnim jezikom, provopisnim i drugim osobenostima. Zato svaki od ovih rukopisa ima određen značaj u naučnim istraživanjima, kako za istorijsko-pravnu nauku, tako i za druge naučne discipline: za političku, kultrnu i privrednu istoriju, filologiju, istoriju umetnosti i dr. Zakonik cara Stefana Dušana predstavlja delo posebne zakonodavne delatnosti, nezavisno od toga što je istovremeno i deo opšteg zakonodavstva srednjovekovne srpske države.

U novije vreme, 1975. godine, Odbor za izvore srpskog prava pri Srpskoj akademiji nauka i umetnosti u Beogradu počeo je sa objavljivanjem svih poznatih prepisa Dušanovog zakonika, poštujući njihovu hronologiju i primenjujući najsavremenije metode arheografije, odnosno kodikologije, tekstologije i filigranologije. Do sada su izašla tri toma, gde su objavljeni sledeći prepisi : Struški i Atonski (Prva knjiga)(17), Studenički, Hilandarski, Hodoški i Bistrički (Druga knjiga)(18), Baranjski, Prizrenski, Šišatovački, Rakovački, Ravanički i Sofijski (Treća knjiga)(19). Najnoviji prevod Dušanovog zakonika na savremeni srpski jezik, uz uvodnu studiju, priredila je Biljana Marković u ediciji Stara srpska književnost u 24 knjige (20).

Zakonik cara Stefana Dušana, najznačajniji spomenik srednjovekovnog srpskog prava, zauzima visoko mesto u istoriji srpske književnosti. Odlikujući se tipičnom srednjovekovnom literarnošću, delo ovakvog profila karakteriše spoj svečanog, crkvenoslovenskog i narodnog, običnog i kancelarijskog jezika. Retko se gde vidi kao u poveljama koliko srpska srednjovekovna književnost ne podnosi modernu klasifikaciju književnih rodova. Svojim pravnim odredbama povelje su izvan književnosti, ali svojom ideologijom vlasti i pravičnosti, molitvenom atmosferom, autobiografskim iskazima i privlačnom naracijom one katkada pokazuju uistinu oduhovljene i uzbudljive primere srpske proze. (21)  Poznati vizantijski pravni kodeksi, prevedeni sa grčkog na staroslovenski jezik i u veoma osobnom izboru i sastavu srpskih kodifikatora, kao što su Krmčija Svetog Save i Vlastareva sintagma, obogatili su već svojim jezikom i karakterističnim zgusnutim izrazom, srednjovekovnu srpsku kuluru ne manje nego prevodi voluminoznih pesničkih korpusa poput mineja, trioda ili osmoglasnika, ili hagiografsko-biografskih prologa, čitačkih mineja, panegirika (22). Zato se Zakonik cara Dušana mora posmatrati i kao izraz književne reči. (23) U ovom kodeksu spaja se retorski iskaz sa tačnim formulacijama jednog pravničkog jezika, jezika visokog stila crkvenoslovenske tradicije sa oplemenjenim narodnim jezikom. Zajedno sa poveljama, među kojima se manastirske ktitorske darovnice ističu svojom unutrašnjom slojevitošću i bogatom semantikom svoje reči, i uz druge pravne kodekse i tekstove, Zakonik cara Stefana Dušana je veliko dostignuće srpske kulture i srpske književnosti srednjeg veka. Pisan sredinom 14. veka, na vrhuncu razvojne linije što se uspinjala još od poslednjih godina 12. veka, uporedo sa likovnim umetnostima, ekonomskom i državnom snagom srpskog naroda, Zakonik je u potonja vremena prepisivan ne samo kao zbirka pravnih propisa i nasleđe jedne državnosti, nego i kao svedočanstvo plemenite, istančane i živopisne književne reči. (24)

Srpski car Stefan Dušan postao je veliki zakonodavac poput careva Justinijana, Lava šestog Mudrog i Vasilija Prvog, držeći se duha i tradicije rimsko-vizantijskog prava. Izvori ovog Zakonika, dakle,  nisu samo vizantijski. Vizantijski su samo ideološki temelj i pravni model kodifikacije kojim se u srpskim i grčkim zemljama uvodi jedinstveni pravni sistem. “Zakonik blagoslovenog cara Stefana Dušana” je epohalno zakonodavno i ustavotvorno delo evropskog nivoa i pravne kulture i civilizacije.

Napomene

 1. V. Mošin i A. Solovjev, Grčke povelje srpskih vladara, Beograd, 1936, 7(rimski)

 2. I. Božić, Uspon i pad srednjovekovnih država – istočna i zapadna kulturna zona, Istorija Jugoslavije, Beograd 1973, 88.

 3. Biljana Marković, Dušanov zakonik, Beograd 1986, 14.

 4. S. Ransimen, Vizantijska civilizacija, Beograd 1964, 284.

 5.B. Nedeljković, O saborima i zakonodavnoj delatnosti u Srbiji u vreme vladavine cara Stevana Dušana, Beograd 1975, 59.

 6. Uebersicht der vorzueglishsten  schriftlichen Denkmaeler aelterer Zeiten bei den Serben und anderen Suedslaven Wiener Jahrbueher der Literatur, Bd. 53, Januar-Marz, Wien 1831.

 7. I.Raičъ, Istoriя raznьihъ slavenskihъ narodovъ naipače Bolgarъ, Horvatovъ i

      Serbovъ. Č. IV. V Viennъ

 8 F. Ch. Engel, Geschichte des Ungarischen Reiches und seiner Nebenlaender, T. III. Geschichte von Serbien und Bosnien, Halle 1801; A, Boue, La Turquie d’Europe, IV, Paris 1840.

 9. S. Novaković, Zakonik Stefana Dušana cara srpskog 1349. i 1354., Beograd 1898.

 10.T. Zigelъ, Zakonikъ Stefana Dušana. S. Peterburgъ 1870

 11.T.Florinskiй, Pamяtniki zakonodatlьnoй dъяtelьnosti Dušana Carя Serbovъ i

      Grekovъ. Kievъ 1888.

 12 S. Novaković, n.d.

 13 A. Solovjev, Knjiga privilegija Grbaljske župe (1647-1767) sa Dušanovim zakonikom, Spomenik SKA, knj. 87, Beograd 1938.

 14. V. Mošin, Vlastareva sintagma i Dušanov zakonik u Studeničkom “Otačniku”. Starine, knj. 42, Zagrebm 1949,; V, Mošin, Paštrovski spisak Dušanova Zakonodavstva prema Zagrebčkom rukopisu. Starine, knj. 43, Zagreb 1951; V. Mošin, Bogišićev dalmatinski rukopis i mlađa redakcija Dušanova zakonodavstva. Anali Historijskog instituta Jugoslavenske akademije u Dubrovniku, sv. 2, Dubrovnik 1953.

 15. N. Radojčić, Dušanov zakonik, Naučna izdanja Matice srpske, 3(rimski), Novi Sad 1950; Karlovački rukopis Justinijanova zakona i Dušanova zakonika. Godišnjak Istorijskog društva Vojvodine, 1, Novi Sad, 1951;  Dva nameravana izdanja Dušanova zakonika. Zbornik Matice srpske za književnosti i jezik, 3, Novi Sad 1955; Oko Dušanovog zakonika 1-4, Istorijski časopis, knj. 2, Beograd 1949-50 i knj. 9-10, 1959.

 16. N. Radojčić, Dušanov zakonik po Prizrenskom rukopisu, Srpska akademija nauka, Beograd 1953. Struški rukopis Dušanova zakonika, Južnoslovenski filolof 22, knj 1-4, Beograd 1957-1958; Zakonik cara Stefana Dušana 1349. i 1354. Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd, 1960.

 17.  Zakonik cara Stefana Dušana, Struški i Atonski rukopis, knj. 1, Beograd 1975.

 18. Zakonik cara Stefana Dušana, Studenički, Hilandarski, Hodoški i Bistrički rukopis, knj. 2,  Beograd 1981.

 19.Zakonik cara Stefana Dušana, Baranjski, Prizrenski, Šišatovački, Rakovački, Ravanički i Sofijski rukopis,  knj. 3, Beograd 1997.

 20. Biljana Marković, n.d.

 21.  M. Kašanin Srpska književnost u srednjem veku, Beograd 1975, 253

 22 Dimitrije Bogdanović u knjizi Dušanov zakonik, priređivač Biljana  Marković, Beograd 1986, 53

 23. Zvonimir Kostić, Dušanov zakonik i zakoni pesništva, Arhaično i moderno, Beograd 1983, 114-149.

 24. D. Bogdanović, n.d., 54.